Hainbat jolas ezberdin daude baina, hala ere, zenbait ezaugarri amankomunean dute.
Hariketa jolasa, jolas sinbolikoa, arau jolasa eta eraikuntza jolasa.
1- Ariketa jolasa
Jolas sentsoriala eta mugimenduzkoa, ariketa egitea edota berehalako emaitzak lortu eta eragitea helburu duten errepikapenezko jolasak dira ariketa jolasak.
Ezin esan dezakegu zein momentutan hasten den umea jolasten, pixkanaka-pixkanaka hasten baita. Piageten ustez, umeen lehenengo jolasak ariketa sentsoriomotoreen agerpenak dira, non ariketak berez egiten diren. Umeak eskema bat erabiltzen ari da, bere helburua lortu eta gero ekintzarekin jarraitzen du plazer hutsez.
Ikuspuntu honetatik, jolasen aurretiko ekintza bat bezala airean surgatzea da..
Lehenengo hiru estadio sentsoriomotoretan jada ikusi daiteke umeak ekintza gogo funtzionalengatik jokatzen duela.
Adib.: Hasieran umeak hankak mugitzen ditu izarak kentzeko, behin izarak kenduta, umeak hankak mugitzen jarraitzen ditu plazer hutsez.
Bostgarren estadio sentsoriomotorean, umeak bere ekintzak zailago jartzen joango da, hori egiteak sortzen duen gozamenagatik.
Jolasaren eta ekintzaren arteko mugak oso ahulak dira. Ekintza ludikoetan nabarmentzen dena ez dira emaitzak, baizik eta ekintzaren ariketa.
Objetuaren ikerketa batzuetan umeak objetuarengatik interesa galtzea dakar ekintzari garrantzia handiagoa emanez.
Laugarren estadioan, objetuak garrantzia galtzen du honako hau lortu nahi duenean, objetua eta umearen artean dauden gauzak direla medio.
Era honetan eskema multzo bat eskema ludikoetan bihurtzen da. Batzutan ekintzak gorputza parte hartzean datza eta beste batzutan objetuen gaineko ekintzetan.
Hiru urtetik aurrera jolas hauek gaitasun eta mugikortasun ekintzekin lotzen dira. Horien artean daude bizikleta, pilota, eskujokoak, ziba…
Ariketa jolasek hainbat gaitasun garatzen lagundu eta zentzumenen garapena bultzatzen dute, hainbat mugimendu eta desplazamenduren arteko koordinazioa errazteaz gainera. Era berean, kausa-efektu gertaera ulertzen eta lehen arrazoibideak egiten laguntzen dute. Norberak bere burua gainditzeko lagungarri dira, zenbat eta gehiago praktikatu, hobea izaten baita emaitza.
Haurrak gurasoekin ere jolasten dute, eta interakzio ludiko batean sartzen dira gurasoekin. Hasiera batean gurasoak dira ekintza hori hasten dutenak, hala ere, umeak ez du pasiboki parte hartzen.
Umeak ere gozamen handia sentitzen dute airean altxatzen zaienean eta mugitzen zaienean, baita airera botatzen zaienean gero berriz arrapatuak izateko
Umeen beste umeenganako interesa oso murriztua da aro sentsoriomotorean zehar. Lehenengo urteetan batez ere, haien arteko jolasak jostailuak kentzean datza. Normalean umeak helduekin jolasten dute, hauek haien ekintzak umeentzako moldatzen dituztelako, baina hau ez da berdin gertatzen bere adinako beste ume batekin.
Aro sentsoriomotorearen bukaera arte ez da ahalmen sinbolikoa agertzen eta jolas mota asko aldatu egingo dira.
Ekintza motorearen jolasa ez da desagertuko aro sentsoriomotorearen bukaera arte, baizik eta denbora luze iraungo du, esan dezakegu bizitza osoan zehar.
Umeak egiten duten jolas motoreetako bat jolas iskanbilatsua--turbulentoa da, honako hau, normalean taldeka lantzen dira. Jolas hau, lasterketan, saltoak, jauziak, arrapaketak, borrokak, kolpeak, barreak eta keinuak osatzen dute. Normalean, borrokako jolasak izaten dira.
Lau-bost urteetan umeek halako jolas mota asko erabiltzen dute, baina gehiago ematen da mutiletan nesketan baino. Neskeengan normalagoak diren ekintzak, korrika egitea edo kulunkatzea dira. Gehienetan, eskolatik irten eta gero ematen dira.
2-Jolas sinbolikoa
Gauzei, pertsonei, ekintzei edota gertaerei esanahi berriak ematen dizkieten jolasak dira.
Gertaerak irudikatzen ditu eta rolen bidez eta asmatutako edo egiazko pertsonaien bidez, escena sinesgarriak interpretazten ditu. Helduen imitazio jokoa da.Jolas mota hau bi urte ingururekin aebiltzen hasten da eta haurra adinean aurrera joan ahala, gero eta konplexuagoa da.Lehen urteetan gertuko bizimoduan oinarritzen da(mutil-neska kontzeptuak,familia, animaliak, estola,etxea,jostailuak,…), eta gero, urrunago dauden inguruetan( irakasleak,gizarte rolak,fikziozko pertsonaiak…).
Urte eta erdian, gero eta argiagoagerten hasten dira ekintza sinbolikoak helburu ludiko batekin.
Adib:Egunkaria irakurtzen ari direla atzamarrarekin zenbait lerro markatuz eta baxu hitz egiten edo kutxa huts bat mugitu auto bat izan balitz bezala.
Oso interesgarriak dira hoiek zeinetan pertsonaiak, panpin bat izan daitezkeen, eta umeak beldur dien ekintzak edo egin nahi ez dituen ekintzak burutzen dituen.
Hiru urte eta erdi inguruan neskatoa beldur da lorategira ateratzeko hontzuri batzuk entzun dituelako eta azaltzen du nola lorategian hontzuri bat zegoen eta nola bere kuxinak lorategira irten den zapata handi batzuekin eta hontzuria ikaratu egin da eta ihes egin du.
Lau urtetik aurrera aurrerapenak ikusten dira jolasen zailtasunean, errealitatearen aurkezpen zehatzago bat eginten baita. Beste gauza garrantzitsu bat egoera sozialen aurkezpena da, zeinetan umeak gidoi moduan ezagutzen duguna egiten duten.Hauek egoera sozialen eskemak dira.
Garai honetan umeak aita eta amatara, medikuetara, andereñoetara,eskoletara eta beste edozein jolas sozialetara jolasten dira. Jolas hauetan parte har dezakete bai benetazko zein irudizko pertsonak . Jolas hauek oso zailak dira eta oso erabilgarriak dira egoera sozialei aurre egiteko.
Adib: Bi neska, bata bost urtekoa eta bestea sei urtekoa, dendetara jolasten ari dira , txikia dendaria da eta nagusia eroslea. Txikiak dendako zenbait gauza ematen dio nagusiari, beraz, erosleak dirua ematen dio eta ikustean dendariak ez dizkiola bueltak ematen azaltzen sio bueltak eman behar dizkiola eta hori txikiak ez zeukan oentsatuta egitea.
Jolas sinbolikoan objektuek garrantzia handia dute.Umeek jolasetan bi pertsonai mota erabiltzen dituzte, esteriotipatuak eta fikziozkoak deiturikoak.Esteriotipatuak bereizten dira bere betebeharretatik edo ekintzetatik zenbat eta errealagoak izaten saiatzen direlako, fikziozkoak berriz, izen bereziak dituzten pertsonaiak direlako eta espero ez diren jarrerak dituztelako.Normalena da umeek pertsonai hoiek ez imitatzea baizik eta normalena hoiekin hitz egitea da.
Protagonistek betetzen dituzten papelak alda daitezke aurkezpenaren edozein momentuan. Baina normalean sexua mantendu egiten da mutil batek neska baten papela betetzea eta normalean mutilek betiko pertsonaiak aukeratzen dituzte, adibidez: mekaniko bat autoak konpontzen dituenak.
Orokorrean, mutilak nahiago dute papel aktiboagoa bat.
Jolasen edukien gehiengoa mundu arruntetik hartuta daude, helduek burutzen dituzten ekintzetatik edo telebistako programetatik.
Umeen garapenean laguntzen duten jolas hauen garrantzia oso handia da, bere interakzio sozialentzako mesedegarriak direlako eta arazoei aurre egiteko balio zaielako.
Jolasen bitartez umeak bere sentimenduak,desirak eta errealitatearekin dituen harremanak, horregaitik jolas sinbolikoa oso erabilia izan da diagnostikorako metodo gisa eta arazoak dituzten umeen tratamendurako.
Jolasen bidez umeak errealitatearen azterketa fisikoa zein soziala giten du.
Materialak ilusita hitz egin dezakegu, beste ume batzuekin egiten diren jolasaz, jolas sozialei buruz baina umeak hizkuntzarekin ere jolas dezakete. Hizkuntza erabiltzen, umeek ezaugarri ezberdineko jolasak egin ditzakete eta haien lehenengo jolasak zaratazkoak edo soinuekin egiten direnak dira.Jolas mota honek oraindik mugimenduzko osagai argi bat dauka eta ez dirudi itxura sinbolikoa duenik.
Hizkuntzarekin egiten diren jolasak oso ugariak dira eta beranduago umeak sistema linguistikoarekin jolasten hasten da. Baina jolas sozialetan ere hizkuntzak oso papel garrantzitsua betetzen du.Garvey-ek hizkuntzarekin zerikusia duten hiru jolas social mota bereizten ditu:
a)Bat- bateko arrima jolasak eta hitzezko jolasak,txikigarriak osatzen,hitzen eratorriak eginez.
b)Fnatasiazko jolasak, hitz berriak asmatuz, zentsu gabeko silabak erabiliz eta hitz zirikagarriak erabiliz, gozamen handia ematen dizkietenak.
c) Azkenik,elkarrizketa jolask zeinetan umeak helduak imitatzen dituzten.
Zazpi urtetik aurrera, jolas sinbolikoa gero eta zailagoa bilakatzen da eta mozorroen erabilerai lotuta dago edo antzerkietara zeinetan neskak panpinen jolasetara jolasten duten.
Zortzi urtetik aurrera jolas sinbolikoaren garrantzia gutxitzen hasten da.Jostailu hauen adibide dira pelutxeak,musika tresnak, super-heroiak,mozorroak eta modu batera edo bestera nagusien mundua errepikatzen duten jolas guztiak.
Jolas sinbolikoak oinarrizkoak dira haurrek gure ingurua uler dezaten. Jolas hauekin zer dagoen ongi eta zer gaizki Isasi eta practican jartzen dute eta berdin gertatzen da gizartean etarrita dauden rolekin ere. Lengoaiarekin garapena jolas mota honekin lotuta doa, jolasten ari direnean gauzak hitzez adierazten baitituzte. Irudimena eta sormena ere bultzatzen ditu jolas sinbolikoak.Garrantzizkoa da zein rol mota imitatzen dituzten lantzea, sexismo aeta lehiakortasuna bezalako balore negatiboak ez sustatzeko.
3- Arau jolasa
Arau jolasek jarraitu beharreko azalpenak edota arauak dituzte eta parte hartzaileek horien berri izan eta onartu egin behar dituzte, aurreikusitako helburua lortzeko.
Sei zazpi urte inguru beste jolas mota bat agertzen da, honako hau soziala da eta arauak dira jolasa mugatzen duena.
Arau jolasen berezitasuna, jokalariak arauak errespetatu behar dituztela da eta hauek dira jolasa nork irabaziko duen erabakitzen duena, ezaugarri mota hau jolas sinbolikoetan ez zegoen, bertan, inork ez zuelako irabazten.
Jolas hau, garapen sozialetik puntu garrantzitsu bat betetzen du, umeak lankidetzan aritu behar dira jolasa aurrera eramateko eta guztiak arauetara egokitu behar dira, baina era berean, beraien artean lehian arituko dira lankideari edo kontrako taldeari irabazten ez usteko.
Hasieran gaitasun jolasak izaten dira, baita asoziazio eta arreta jolasak ere, eta askotan heldu baten edo zaharragoa den haur baten laguntza behar izaten dute. Haurra helduagoa denean, mahai jolasak izan ohi dira multzo honetan sartzen direnak (dominoa, bikoteak, tribiala…), baina bestelako arau jolasak ere badira. Hala nola, punteria jolasak, mahai-futbola… Arau jolasekin aritzeko, lagun bat baino gehiago behar izaten dira, nahiz eta joko indibidualak ere izan daitezkeen.
Arau jolasak funtsezkoak dira gizarteratzeko elementu moduan, haurrei galtzen eta irabazten, euren txanda eta arauak errespetatzen eta euren lagunen ekintza eta iritziak kontuan hartzen erakusten baitiete. Gainera, bestelako ezagutzak eta gaitasunak ikasteko ere oinarrizkoak dira. Lengoaiaren, memoriaren, arrazonamenduaren, arretaren eta gogoetaren garapena bultzatzen dute.
Piagetek, hainbat ikasketa egin zituen arau jolasei buruz, batez ere, kaniken jolasan eta ezkutaketan.
Arauei buruzko bere ikasketak bi ikuspegietan zentratzen dira. Alde batetik, “arauen praktika”, hau da, zeintzuk diren arauak eta nola erabiltzen dituzten, eta beste aldetik, arauen “ezaguera” ( kontzientzia).
Alde batetik, arauen praktikan, Piagetek lau etapa bereizten ditu:
1-Mugimenduzkoa-Sentsoriomotorea:
Hasierako momentutik umeak pilotekin mugimenduzko(motor) jolas bat egiten du eta bertan libreki jolasten du inolako arauekin
2-Egozentrika- 2-5 urtetik aurrera:
Egozentrikoa deritzon etapa batean, umeak kanpoko ume helduak eginiko arauak imitatzen saiatzen da, baina egia esateko ezin ditu oraindik jarraitu txikiegia delako.
Nahiz eta ume guztiak batera jolastu, arauak ez ditu bukaerako emaitzak zehazten, gainera jolasa amaitu eta gero umeei nor irabazi duen galdetuz gero, beraiek denek irabazleak direla esango dute.
3-Lankidetasuna- 7-8 urtetik aurrera:
Hirugarren etapan, zazpi urtetik aurrerakoa, umea jolas soziala gauzatzen du arauak bateratuz eta lankidetasuna erreala ezarriz. Umeak kontzienteak dira arau hoiekin jolastu behar direla eta ez direla aldatu.
4-Kodeketa / Kodifikazioa- 11-12 urtetik aurrera:
Azkenik, laugarren etapan, arauen kodeketa emanten da. Hemen, jokalariak arauak aukeratzen dituzte eta aldatu ahal dituzte egokiak ez badira.
Beste aldetik, umeen arauen ezagueraz ekin zion, eta bertan Piagetek hiru maila bereizten ditu:
1- Bi eta lau urte bitartean:
Lehenengo mailan, araua oraindik ez da derrigorrezkoa, oraindik mugimenduzko arauari garrantzia gehiago ematen delako.
2- Bost eta bederatzi urte bitartean:
Bigarren mailan, araua sakratua eta ukiezina izatera pasatzen da. Jatorri heldua dauka eta horregatik ezin dira aldatu.
3- Hamar-hamabi urtekin:
Hirugarren mailan, arauak norma libreki onartua bezala hartzen dira jokalariekiko elkar-adostasunez. Beraz, arau hauek aldatu ahal dira jokalari guztiak konforme badaude, baina arauak jarriz gero derrigorrez errespetatu behar dira tranpak egin barik.
Arau jolasen boterea handia da eta ume bakoitzaren berezko kulturan parte hartzen du eta hau, ume batetik bestera transmititzen da.
Arau jolasak mugimendu handiko kiroletan hedatu dira.
Azkenik, aldaketa sozialak alde batera utzita, esan beharra dago, umeak jolasteri denbora asko ematen diotela eta arau tradizionalak dituzten jolasetan ere aritzen direla.
4- Eraikuntza jolasa
Lotu beharreko piezak diztuten jolasak, muntaia jolasak eta antzekoak sartzen dira eraikuntza jolasen multzoan.
Jolas mota hau eraikitzeko helburuarekin egiten da eta eraikuntza hori koordinatutako hainbat mugimendu eta ekintzen bidez lortzen da. Bizitzako lehen urteetan eraikuntzak oso sinpleak izaten dira, gehienetan bakarkako jolasa izaten da baina taldetan ere jolas daiteke, hala ere, askotan, pertsona heldu baten laguntza behar izaten dute.
Adinean aurrera joan ahala, eraikuntzak landuagoak dira eta beharrezkoa izaten da jostailuaren egileak emandako azalpenei jarraitzea.
Jolas mota hauen adibideak dira puzzleak, mekanoak, eraikitzeko maketak eta emaitza jakin bat lortzeko piezak elkartu edota pilatu behar diren jolasak.
Eraikuntza jolasek begien eta eskuen arteko koordinazioa suspertzen dute, baita formen eta koloreen bereizketa, arrazoibidea, leku antolaketa, arreta, gogoeta, memoria logikoa, kontzentrazioa, pazientzia eta azalpenak jarraitzeko gaitasuna ere. Autoestimuari mesede egiten diote eta norberak bere burua gainditzen laguntzen dute.
Umeak handitzen diren ahala mota askotako jolasak nahasten dira. Bost urteko ume batek ariketa jolasak egiten jarraitzen du, baina baita sinbolikoak ere, eta lasterketak makil baten gainean egiten ditu (zaldia) “indiar” baten atzean. Eta hamar urterekin polizietara eta lapurretara jolasten denean, sinbolismoa ukaezina da, gainera arau batzuk daude, zeinak guztiak errespetatu behar duten.
